Sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) đã mở ra kỷ nguyên mới, nơi những nhân vật ảo mô phỏng người thật có thể xuất hiện và hoạt động như con người trong thế giới số. Từ người mẫu ảo, ca sĩ ảo cho tới influencer ảo, tất cả đều đang trở thành xu hướng. Nhưng giữa sự bùng nổ ấy, câu hỏi pháp lý được đặt ra là: Những nhân vật ảo do AI tạo ra có được pháp luật bảo hộ hay không? Cùng VCD tìm hiểu rõ trong bài viết dưới đây!
Tạo nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật là gì?
Trong thời đại công nghệ 4.0, trí tuệ nhân tạo (AI) đang dần thay đổi cách con người sáng tạo, giao tiếp và thể hiện bản thân. Một trong những ứng dụng nổi bật chính và nhận được rất nhiều mối quan tâm llà tạo nhân vật ảo (AI avatar) dựa trên người thật.
Hiểu một cách đơn giản, nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật là hình ảnh, giọng nói hoặc phong cách biểu cảm được mô phỏng từ một cá nhân cụ thể ngoài đời thật. Thông qua các thuật toán học sâu (deep learning) và kỹ thuật xử lý hình ảnh, âm thanh, hệ thống AI có thể tái tạo gương mặt, giọng nói, thậm chí cả cử chỉ và cảm xúc của con người, từ đó tạo nên một “phiên bản số hóa” sống động.
Ví dụ:
- Một nghệ sĩ có thể dùng AI để tạo bản sao ảo của mình phục vụ quảng cáo hoặc tương tác với fan.
- Một thương hiệu có thể dùng hình ảnh người nổi tiếng để tạo đại sứ thương hiệu ảo (virtual influencer), giúp duy trì hoạt động ngay cả khi nhân vật thật không trực tiếp tham gia.
Tuy nhiên, việc tạo ra những nhân vật ảo “mượn hình” người thật lại đặt ra nhiều vấn đề pháp lý phức tạp, đặc biệt là liên quan đến quyền nhân thân, quyền hình ảnh và quyền tác giả.
Tạo nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật có được bảo hộ không?
Câu trả lời “Tạo nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật có được bảo hộ không?” phụ thuộc vào nhiều yếu tố: Ai là người sáng tạo, nhân vật đó có tính sáng tạo độc lập hay không, và việc sử dụng hình ảnh người thật có được sự đồng ý của họ hay chưa?
Theo Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam 2022, quyền tác giả được bảo hộ đối với tác phẩm do tác giả trực tiếp sáng tạo ra, mang tính nguyên gốc và sáng tạo. Tuy nhiên, nhân vật ảo được tạo bằng AI lại không đơn thuần là sản phẩm của con người, nó là kết quả của quá trình xử lý dữ liệu, thuật toán và học máy. Do đó, để được bảo hộ quyền tác giả, nhân vật ảo cần đáp ứng các điều kiện sau:
Tác phẩm phải do con người sáng tạo
Khoản 1 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2022 quy định: “Tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả là sản phẩm sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học do tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình, không sao chép từ tác phẩm của người khác.”
Điều này đồng nghĩa, AI không thể đứng tên là tác giả. Người trực tiếp sử dụng công cụ AI, đưa ra ý tưởng, lựa chọn dữ liệu huấn luyện và định hướng sáng tạo mới là chủ thể có thể được bảo hộ quyền tác giả (nếu chứng minh có sự đóng góp sáng tạo thực sự).
Ví dụ: Nếu bạn sử dụng AI để tạo ra một nhân vật ảo hoàn toàn mới, không dựa trên người thật, và bạn là người quyết định thiết kế, đặc điểm, phong cách thì nhân vật đó có thể được bảo hộ quyền tác giả như một tác phẩm nghệ thuật số.
Ngược lại, nếu nhân vật ảo dựa trên khuôn mặt hoặc giọng nói của người thật (nhất là người nổi tiếng), thì vấn đề không chỉ dừng ở quyền tác giả mà còn liên quan trực tiếp đến quyền hình ảnh và quyền nhân thân.
Quyền hình ảnh của người thật phải được tôn trọng
Theo Điều 32 Bộ luật Dân sự 2015, quy định rõ: “Việc sử dụng hình ảnh của cá nhân phải được người đó đồng ý. Việc sử dụng hình ảnh vì mục đích thương mại phải được người có hình ảnh đồng ý bằng văn bản.”
Do đó, nếu AI tạo ra nhân vật ảo mô phỏng khuôn mặt, giọng nói hoặc phong thái của một người thật mà chưa được phép, thì hành vi này có thể bị coi là xâm phạm quyền nhân thân và bị xử lý theo quy định pháp luật.
Ví dụ: Một doanh nghiệp sử dụng AI tạo ra bản sao ảo của ca sĩ A để quảng cáo sản phẩm mà không xin phép, dù chỉ là “nhân vật giống 90%”, thì vẫn có thể bị xem là xâm phạm quyền hình ảnh. Trong trường hợp này, người thật có thể yêu cầu: Gỡ bỏ nội dung vi phạm;
xin lỗi, cải chính công khai; bồi thường thiệt hại (nếu có yếu tố thương mại gây thiệt hại).
Nhân vật ảo dựa trên người thật có thể được bảo hộ trong phạm vi nhất định
Mặc dù AI không được xem là “tác giả”, nhưng người lập trình, người điều khiển AI hoặc chủ sở hữu hệ thống có thể được bảo hộ quyền sở hữu đối với nhân vật ảo, nếu họ chứng minh được: Có sự đầu tư sáng tạo, kỹ thuật trong việc xây dựng, huấn luyện mô hình AI; có sự đóng góp trí tuệ trong việc hoàn thiện nhân vật (như thiết kế ngoại hình, phong cách, hành vi…) và việc sử dụng hình ảnh người thật có sự đồng ý hợp pháp.
Trong trường hợp đó, nhân vật ảo có thể được bảo hộ như một “tác phẩm phái sinh” (theo Điều 14 khoản 2 điểm m Luật Sở hữu trí tuệ 2022), với điều kiện không xâm phạm quyền của tác phẩm gốc hoặc cá nhân được mô phỏng.
Ví dụ: Một công ty hợp tác với diễn viên B để tạo bản sao AI phục vụ phim quảng cáo. Nếu có hợp đồng rõ ràng, thỏa thuận về quyền sử dụng hình ảnh, quyền thương mại, và người thật đồng ý, thì nhân vật ảo này được bảo hộ như sản phẩm sáng tạo hợp pháp.
Hiện tại, Việt Nam chưa có quy định riêng về bảo hộ hoặc xử lý vi phạm đối với nhân vật ảo do AI tạo ra, nhưng các hành vi xâm phạm hình ảnh, danh tiếng, hoặc quyền nhân thân đều có thể bị xử lý theo:
- Nghị định 131/2015/NĐ-CP: Xử phạt hành chính đối với hành vi xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan.
- Điều 592 Bộ luật Dân sự 2015: Quy định về bồi thường thiệt hại khi xâm phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của cá nhân.
- Điều 288 Bộ luật Hình sự 2015: Xử lý hình sự nếu việc sử dụng trái phép hình ảnh, giọng nói gây hậu quả nghiêm trọng hoặc nhằm mục đích trục lợi.
Như vậy, nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật chỉ được bảo hộ khi có yếu tố sáng tạo của con người và được sự đồng ý hợp pháp của người thật mà nó mô phỏng. Nếu không, việc tạo, sử dụng hay thương mại hóa nhân vật ảo như vậy có thể bị coi là xâm phạm quyền hình ảnh, quyền nhân thân, thậm chí là vi phạm quyền tác giả.
Trong kỷ nguyên AI, ranh giới giữa “sáng tạo” và “xâm phạm” trở nên mong manh hơn bao giờ hết. Vì vậy, các cá nhân và doanh nghiệp khi khai thác hình ảnh người thật để tạo nhân vật ảo cần ký kết hợp đồng rõ ràng, xin phép đầy đủ và tôn trọng quyền cá nhân, nhằm tránh rủi ro pháp lý và bảo vệ giá trị sáng tạo của chính mình.
Trên đây là toàn bộ giải đáp cho câu hỏi “Tạo nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật có được bảo hộ không?”. VCD hy vọng qua bài viết này, bạn hiểu rõ hơn về quy định bảo hộ đối với nhân vật ảo bằng AI dựa trên người thật.
Trân trọng,
Câu hỏi thường gặp
Theo Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2022, tác phẩm phái sinh là: “Tác phẩm dịch, phóng tác, cải biên, chuyển thể, sưu tầm, chú giải, tuyển chọn.” Nếu nhân vật ảo được xây dựng từ hình ảnh người thật với sự đồng ý hợp pháp và có yếu tố sáng tạo độc lập (ví dụ: chỉnh sửa, thiết kế lại, thay đổi bối cảnh…), thì có thể được công nhận là tác phẩm phái sinh và được bảo hộ quyền tác giả.
Có. Khi nhân vật ảo được xây dựng dựa trên hình ảnh người thật, cần có hợp đồng thỏa thuận bằng văn bản để đảm bảo quyền lợi và tránh tranh chấp. Căn cứ Điều 32 Bộ luật Dân sự 2015 và Điều 47 Luật Sở hữu trí tuệ 2022, hợp đồng này nên quy định rõ phạm vi sử dụng, mục đích thương mại, thời hạn, thù lao hoặc quyền lợi của người được mô phỏng.