Trong sáng tạo nghệ thuật hay khoa học, ý tưởng luôn là khởi nguồn cho mọi tác phẩm. Thế nhưng, một câu hỏi thường đặt ra là: liệu chỉ có ý tưởng thôi thì đã đủ để được bảo hộ quyền tác giả hay chưa? Đây là vấn đề dễ gây nhầm lẫn và cũng thường gặp trong thực tiễn khi nhiều tác giả, nhà sáng tạo băn khoăn về ranh giới giữa ý tưởng và tác phẩm. Bài viết của VCD dưới đây sẽ giúp bạn.
1. Cơ sở pháp lý quyền tác giả chỉ bảo hộ hình thức.
Công ước Berne quy định “tác phẩm văn học và nghệ thuật” bao gồm tất cả các tác phẩm thuộc lĩnh vực văn học, khoa học và nghệ thuật, dù được thể hiện theo bất kỳ phương thức hoặc hình thức nào, như sách, bài viết, tác phẩm kịch, điện ảnh, tác phẩm đồ họa, hội họa, kiến trúc, điêu khắc,…đều phải được bảo hộ quyền tác giả.
Theo Hướng dẫn thi hành Công ước Berne thì ý tưởng (idea) không thể được bảo hộ dưới dạng quyền tác giả. Ý tưởng bản thân nó có thể được bảo hộ dưới dạng sáng chế (pa-tăng) – một hình thức bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ độc lập với quyền tác giả (copyright) thường được quy định trong luật sáng chế các nước. Cụ thể hơn, đối với sáng chế, một người đã công bố công khai ý tưởng của mình thì không có cách nào khác để có thể ngăn chặn người khác sử dụng ý tưởng đó trong khi ý tưởng ngay sau khi được thể hiện thì bảo hộ quyền tác giả lại chính là bảo hộ cho hình thức thể hiện (expression of idea) của ý tưởng dưới dạng câu từ, ghi chép, bản vẽ. Do vậy, chỉ có hình thức thể hiện của ý tưởng mới có thể được bảo hộ quyền tác giả chứ không bản thân ý tưởng đó không thể được bảo hộ quyền tác giả.
Trong đời sống sáng tạo, có một sự nhầm lẫn khá phổ biến là nhiều người cho rằng “chỉ cần nghĩ ra ý tưởng thì đã có quyền tác giả”. Thực tế, pháp luật về sở hữu trí tuệ không bảo hộ ý tưởng, mà chỉ bảo hộ tác phẩm khi ý tưởng đó đã được thể hiện thành một hình thức cụ thể. Đây là nguyên tắc cơ bản nhưng lại rất quan trọng trong việc xác định phạm vi bảo hộ quyền tác giả.
Theo đó, quy định tại Điều 6 Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022), quyền tác giả phát sinh kể từ khi tác phẩm được sáng tạo và thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định. Điều đó có nghĩa là, để một sản phẩm trí tuệ được coi là “tác phẩm” và được bảo hộ, nó phải tồn tại dưới dạng cụ thể, có thể nhìn thấy, nghe thấy hoặc sao chép lại, chẳng hạn như một bài thơ được viết ra, một bản nhạc được ghi âm, một bức tranh được vẽ thành hình, hoặc một đoạn phim đã quay.
2. Vì sao quyền tác giả chỉ bảo hộ hình thức thể hiện không bảo hộ ý tưởng?
Dựa trên cơ sở pháp lý đã phân tích có thể đưa ra được một số lý do cơ bản như sau:
Thứ nhất, ý tưởng mang tính trừu tượng và vô hạn. Ý tưởng chỉ là sự khởi đầu cho một quá trình sáng tạo, nó có thể tồn tại trong suy nghĩ của nhiều người khác nhau mà không có dấu hiệu để xác định ranh giới. Nếu pháp luật bảo hộ cả ý tưởng, thì điều đó đồng nghĩa với việc một người có thể độc quyền hóa những suy nghĩ mơ hồ, khiến xã hội bị “đóng khung” trong sự sáng tạo. Điều này đi ngược lại mục tiêu thúc đẩy sự phát triển của tri thức và nghệ thuật.
Thứ hai, ý tưởng rất khó chứng minh và khó thực thi. Khi xảy ra tranh chấp, nếu một người chỉ tuyên bố rằng “tôi đã nghĩ ra ý tưởng này trước”, thì cơ quan có thẩm quyền gần như không có căn cứ để xác định tính xác thực. Chỉ khi ý tưởng được thể hiện dưới một dạng cụ thể như bản thảo, bản vẽ, bản nhạc,… thì mới có căn cứ so sánh, đối chiếu để bảo vệ quyền lợi của tác giả.
Thứ ba, không bảo hộ ý tưởng giúp khuyến khích sự sáng tạo đa dạng. Nhiều người có thể cùng xuất phát từ một ý tưởng chung, nhưng cách thể hiện, cách sáng tạo lại hoàn toàn khác nhau. Ví dụ, cùng là đề tài “tình yêu tuổi học trò”, nhưng mỗi nhà văn, nhà thơ lại có cách khai thác và xây dựng tác phẩm rất riêng. Nếu chỉ một người nắm quyền độc quyền với “ý tưởng” này, thì hàng loạt tác phẩm văn học, điện ảnh sẽ không bao giờ được ra đời.
Trong thực tế, đã từng có nhiều tranh chấp mà một bên cho rằng “ý tưởng kịch bản/phim ca nhạc của mình đã bị sao chép”. Tuy nhiên, cơ quan giải quyết tranh chấp thường chỉ xem xét đến hình thức thể hiện cụ thể như kịch bản chi tiết, cấu trúc tình tiết, lời thoại, cách dàn dựng cảnh quay… để so sánh. Nếu chỉ dừng ở mức ý tưởng, ví dụ “phim về một cô gái tỉnh lẻ lên thành phố lập nghiệp” thì không có cơ sở pháp lý để kết luận sao chép. Do đó, tác giả, nhà sáng tạo cần ý thức rõ ràng: chỉ khi biến ý tưởng thành sản phẩm cụ thể, tác phẩm mới được pháp luật bảo hộ và trở thành bằng chứng hữu hiệu khi xảy ra tranh chấp.
Trên đây là bài viết “Vì sao quyền tác giả chỉ bảo hộ hình thức thể hiện không bảo hộ ý tưởng?” mà VCD gửi đến bạn. Chúng tôi hi vọng bài viết này có ích với các bạn.
Trân trọng,